ارزشیابی

مراحل ارزشیابی آموزشی

ارزشیابی آموزشی به تصمیم‌گیری برای منظورهای مختلف کمک می‌کند. این تصمیم‌گیری‌ها در رابطه با هدف‌ها ، راهبردها، روش‌ها، ابزارهای اندازه‌گیری و موارد دیگری نظیر این‌ها است. گی (1991) این‌گونه تصمیم‌گیری‌های مختلف را در سه دسته‌ی زیر قرار داده است:

1-    مرحله‌ی طراحی (چه کاری انجام خواهیم داد؟)

2-    مرحله‌ی فرایندی (چگونه آن را انجام می‌دهیم؟)

3-    مرحله‌ی فرآورده‌ای (چگونه آن را انجام داده‌ایم؟)

جدول زیر، تصمیم‌ها و فعالیت‌های سه مرحله‌ی اصلی ارزشیابی را به‌طور خلاصه ارایه می‌دهد.

مرحله‌ی ارزشیابی	زمان اجرا	نوع تصمیم‌ها	فعالیت‌های ویژه
مرحله‌ی طرح‌ریزی	پیش‌از اجرای آموزش برنامه، پروژه و غیره	1- نتایجی که قرار است به دست آید 2- اعمالی که باید انجام شود	1- تحلیل موقعیت 2- تعیین و توصیف هدف‌ها 3- توصیف پیش‌نیازها 4- انتخاب یا تهیه‌ی وسایل اندازه‌گیری 5- توصیف استراتژی‌ها 6- انتخاب طرح پژوهشی 7- تدارک برنامه‌ی زمانبندی
مرحله‌ی فرایندی	ضمن اجرای آموزش برنامه، پروژه و غیره	1- به چه میزانی مراحل طرح‌ریزی شده به اجرا درمی‌آید؟ 2- چه تغییراتی باید داده شود تا پیشرفت لازم به‌دست آید؟	1- اجرای پیش‌آزمون 2- اجرای آزمون آمادگی 3- سنجش مناسب بودن هدف‌ها 4- جمع‌آوری داده‌ها به‌طور دوره‌ای، مثل اجرای آزمون 5- تحلیل اثربخشی استراتژی‌ها
مرحله‌ی فرآورده‌ای یا تولیدی	پس‌از اجرای آموزش برنامه، پروژه و غیره	1- اثربخشی کلی آموزش، پروژه، برنامه و غیره 2- اقدامات آتی	1- جمع‌آوری داده‌های مربوط به هدف‌ها، مثلاً اجرای پس‌آزمون 2- جمع‌آوری داده‌های مربوط به بازده‌های پیش‌بینی نشده 3- تحلیل و تفسیر داده‌ها 4- تهیه‌ی گزارش

تعریف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی

پیش‌تر، اصطلاح ارزشیابی را به این صورت تعریف کردیم: ارزشیابی به یک فرایند نظامدار برای جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر اطلاعات گفته می‌شود، به این منظور که تعیین شود آیا هدف‌های مورد نظر تحقق یافته‌اند یا در حال تحقق یافتن هستند و به چه میزانی. ارزشیابی پیشرفت تحصیلی را می‌توان به صورت زیر نیز، تعریف کرد:

سنجش عملکرد یادگیرندگان و مقایسه‌ی نتایج حاصل با هدف‌های آموزشی از پیش تعیین شده، به‌منظور تصمیم‌گیری در این باره که آیا فعالیت‌های آموزشی معلم و کوشش‌های یادگیری دانش‌آموزان به نتایج مطلوب انجامیده‌اند و به چه میزانی.

بنابراین، در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی دو اقدام اساسی ضروری است:

1- تعیین هدف‌های آموزشی؛

2- سنجش یا اندازه‌گیری عملکرد یادگیرندگان.

1- تعیین هدف‌های آموزشی

طبقه‌بندی هدف‌های آموزشی به وسیله‌ی گروهی از متخصصان آموزش و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی تهیه شده و به نام بنجامین اس. بلوم[1] که سرپرستی این گروه را به عهده داشته، معروف گشته است. در این طبقه‌بندی، هدف‌های آموزشی ابتدا به سه طبقه‌ی کلی با نام‌های حوزه‌ی شناختی[2]، حوزه‌ی عاطفی[3] و حوزه‌ی روانی- حرکتی[4] تقسیم شده‌اند.

حوزه‌ی شناختی

هدف‌های حوزه‌ی شناختی به جریان‌هایی که با فعالیت‌های ذهنی و فکری آدمی سر و کار دارند، مربوط می‌شود. از این لحاظ، این حوزه مهم‌ترین حوزه‌ی یادگیری به شمار می‌آید. این حوزه به شش طبقه تقسیم می‌شود که به طور سلسله مراتبی، از عینی و ساده به انتزاعی و پیچیده مرتب شده است:

دانش[5]: شامل یادآوری (بازخوانی و بازشناسی[6]) امور است. درواقع دانش عبارت است از تکرار پاسخ‌هایی که قبلاً در موقعیت یادگیری تمرین و آموخته شده‌اند.

فهمیدن[7]: توانایی درک منظور یا مقصود یک مطلب. فهمیدن، به پاسخ‌هایی بیشتر از آن‌چه قبلاً تمرین و آموخته شده‌اند، نیاز دارد.

کاربستن[8]: توانایی استفاده از امور انتزاعی، قواعد و قوانین، اصول، اندیشه‌ها و روش‌ها در موقعیت‌های عینی و عملی.

تحلیل[9]: توانایی شکستن یک مطلب یا موضوع به اجزا یا عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن.

ترکیب[10]: توانایی پهلوی هم قرار دادن عناصر و اجزا برای ایجاد یک الگو یا ساختار نو. ترکیب نامی است که بلوم و همکاران او برای آفرینندگی و خلاقیت[11] به‌کار برده‌اند.

ارزشیابی[12]: توانایی قضاوت یا داوری کمّی و کیفی درباره‌ی امور، با توجه به ملاک‌های معین.

به تازگی چند نفر از صاحب‌نظران آموزشی (اندرسون، کراتول و همکاران، 2001) طبقه‌بندی تازه‌ای از حوزه‌ی شناختی ارایه کرده‌اند. در این طبقه‌بندی، حوزه‌ی شناختی به دو بُعد دانش و فرایندشناختی تقسیم می‌شود. بُعد دانش شامل دانش امور واقعی، دانش مفهومی، دانش روندی و دانش فراشناختی است. بُعد فرایندشناختی دربرگیرنده‌ی به یاد آوردن، فهمیدن، به‌کار بستن، تحلیل، ارزیابی کردن و آفریدن است.

حوزه‌ی عاطفی

حوزه‌ی عاطفی شامل هدف‌هایی است که تغییرات حاصل در علاقه‌ها، نگرش‌ها و ارزش‌ها و نیز رشد ارج‌شناسی و سازگاری را نشان می‌دهد. این حوزه به طبقات ذیل تقسیم می‌شود:

دریافت کردن (توجه کردن)[13]: حساسیت نسبت به وجود بعضی پدیده‌ها و محرک‌های محیطی و میل به دریافت کردن آن‌ها با توجه کردن به آن‌ها.

پاسخ دادن[14]: توجه فعالانه به پدیده‌ها و انجام کارهایی درباره‌ی آن‌ها، یا فعالیت حاکی از پذیرش یک عقیده یا خط مشی.

ارزش گذاردن[15]: احساس یا باور پایدار حاکی از ارزشمند بودن یک چیز، یک اندیشه، یک شخص، یا یک گروه، یا ابراز عقیده یا نگرش درباره‌ی ارزش یک چیز.

سازمان دادن به ارزش‌ها[16]: دسته‌بندی و نظامدار کردن ارزش‌ها به گونه‌ای که بعضی از آن‌ها مهم‌تر از بعضی دیگر جلوه کنند.

شخصیت پذیرفتن[17]: تبدیل نظام ارزشی به صورت یک سبک زندگی یا یک دیدگاه فلسفی. این کار از درهم آمیزی صِرف ارزش‌ها و تعیین روابط بین آن‌ها فراتر می‌رود و نوعی فلسفه‌ی پایدار زندگی را شامل می‌شود.

حوزه‌ی روانی- حرکتی

حوزه‌ی روانی- حرکتی به زمینه‌ی مهارت‌های حرکتی یا حرکات بدنی مربوط است. به سخن دیگر، هر فعالیتی که علاوه بر جنبه‌ی روانی، دارای جنبه‌ی جسمانی نیز باشد، در این حوزه جای دارد. این حوزه به طبقات ذیل تقسیم می‌شود:

ادراک (حسی)[18]: استفاده از حواس برای هدایت کنش‌های حرکتی.

آمادگی یا امایه[19]: آماده بودن برای انجام یک عمل یا یک رشته اعمال معین.

پاسخ هدایت شده[20]: عمل کردن به کمک هدایت یک الگو، یا اعمالی که در مراحل اولیه‌ی یادگیری انجام می‌شود.

مکانیسم[21] یا عادات: انجام اعمالی که نسبتاً مشخص و عادتی و خودکار هستند.

پاسخ پیچیده‌ی آشکار[22]: انجام رشته اعمالی که تا حدودی به‌صورت خودکار یا عادتی درآمده‌اند یا ترکیب تعدادی از عادت‌ها.

انطباق[23]: استفاده از مهارت‌های قبلاً آموخته شده برای انجام تکالیف تازه اما مربوط به تکالیف گذشته.

ابتکار[24]: خلق الگوهای تازه‌ی حرکتی برای حل مسایل غیرمعمول یا برخورد با موقعیت‌های جدید.

2- سنجش یا اندازه‌گیری عملکرد یادگیرندگان

جدول مشخصات

از آن‌جا که یکی از وسایل مهم اندازه‌گیریِ پیشرفت تحصیلی، آزمون‌های پیشرفت تحصیلی به‌حساب می‌آید، لازم است روش تهیه‌ی آزمون پیشرفت تحصیلی را بیاموزیم. مهم‌ترین گام در تهیه‌ی آزمون‌های پیشرفت تحصیلی، تهیه‌ی جدول مشخصات[25] برای موضوعی است که قرار است آزمون آن تهیه شود.

جدول مشخصات یک جدول دوبعدی است با تعدادی ردیف و ستون، متناسب با محتوا و هدف‌های آموزشی درس. در ردیف بالای جدول که بُعدِ محتوا نام دارد، اجزای مطالب درسی نوشته می‌شوند و در ستون کنار آن که بُعدِ هدف نامیده می‌شود، فهرست هدف‌های آموزشی قرار می‌گیرد. جدول صفحه‌ی بعد، یک جدول مشخصات کلی را نشان می‌دهد که در آن تمامی محتوای یک درس و همه‌ی هدف‌های یادگیری سه حوزه‌ی شناختی، عاطفی و روانی – حرکتی پیش‌بینی شده است.

نقش جدول مشخصات آزمون

یک آزمون خوب پیشرفت تحصیلی آزمونی است که به بهترین شکل منعکس کننده‌ی تمامی هدف‌های آموزشی و همه‌ی محتوای برنامه‌ی درسی باشد. از لحاظ نظری، بهترین آزمون برای یک درس یا یک موضوع آزمونی است که تمام مطالب و کلیه‌ی هدف‌های آموزشی آن درس را شامل شود. اما اگر درس یا موضوع، مفصل باشد، تهیه‌ی چنین آزمونی غیرعملی است. بنابراین، به‌جای گنجانیدن همه‌ی سؤال‌های ممکن تمامی محتوا و هدف‌ها در آزمون، تهیه کننده‌ی آزمون به انتخاب تعدادی سؤال نمونه که معرف هدف‌ها و محتوای درس باشد، اقدام می‌کند. درصورتی چنین آزمونی یک آزمون خوب یا به اصطلاح یک آزمون دارای روایی[26] خواهد بود که سؤال‌های آن حاوی نمونه‌ی درستی از هدف‌ها و محتوای درس باشد.

بنا به آن‌چه در استانداردهای آزمودن روانی و تربیتی (انجمن پژوهش آموزشی آمریکا، انجمن روانشناسی آمریکا و شورای ملی اندازه‌گیری در آموزش و پرورش، 1999) آمده است:

وقتی که از یک آزمون به‌عنوان شاخص پیشرفت در یک حیطه‌ی آموزشی استفاده می‌شود، لازم است شواهد مربوط به این‌که آن آزمون، نمونه‌ای از مجموع دانش‌های مورد نظر فراهم می‌آورد و فرایندهای موجود در بعد هدف‌ها را فرا می‌خواند، ارایه شود. چنین تحلیلی باید آن جنبه‌هایی را که آزمون معرف آنها است و آن‌هایی را که نمی‌تواند معرف باشد، آشکار سازد... جدول مشخصات آزمون به ایجاد تعادل بین آموزش و سنجش کمک می‌کند. (به نقلِ پین، 2003، ص 106)

چگونگی توزیع سؤالها به بخش‌های مختلف

بعداز تکمیل بُعد محتوا و بُعد هدف جدول مشخصات، آزمون‌ساز باید تعیین کند که سؤال‌های آزمون خود را به چه صورتی در میان هدف‌ها و عنوان‌های درس توزیع نماید؛ یعنی تعداد سؤال‌هایی را که به هر یک از موضوع‌های درسی و هدف‌های آموزشی اختصاص خواهند داشت، تعیین نماید و این تعداد را یا به صورت تعداد واقعی سؤال‌ها یا به صورت درصد، در خانه‌های جدول مشخصات وارد کند. برای تعیین درصد سؤال‌هایی که به بخش‌های مختلف محتوا و هدف‌ها تعلق می‌گیرند، جواب سؤال‌های زیر را باید تعیین کرد:

1-   کدام بخش از محتوا و کدام دسته از هدف‌ها دارای حجم بیشتری است و وقت بیشتری صرف آموزش آن‌ها شده است؟

2-   کدام هدف‌ها از لحاظ نگهداری در حافظه و کاربرد در آینده، ارزش بیشتری دارند؟

3-   کدام قسمت یا قسمت‌های درس یا موضوع درسی از اهمیت بیشتری برخوردارند؟

نحوه‌ی توزیع سؤال‌های آزمون در میان بخش‌ها و هدف‌های مختلف باید متناسب با جواب این سؤال‌ها باشد. برای روشن شدن مطلب، جدول مشخصات کتاب علوم پنجم دبستان (اقتباس از مؤسسه‌ی تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی وزارت آموزش و پرورش، 1353) را می‌آوریم:

عنوان بخش	ساعت‌های تدریس هر بخش	نسبت ساعت‌های تدریس	تعداد سؤال‌ها
1- طبقه‌بندی موجودات	13	19/0	12
2- مواد از چه تشکیل شده‌اند	8	12/0	8
3- هوا در اطراف ما	6	08/0	5
4- پیش‌بینی وضع هوا	8	12/0	8
5- آتش چیست؟	5	07/0	5
6- بدن شما چه‌گونه کار می‌کند؟	10	15/0	9
7- ستارگان	7	10/0	6
8- پرواز در هوا	7	10/0	6
9- اکتشافات فضایی	5	07/0	5
جمع	69	1	64

از آن‌جا که یک آزمون تکوینی دربرگیرنده‌ی محتوا و هدف‌های یک جلسه درس است، جدول مشخصات آن به تفصیلِ جدول مشخصات آزمون تراکمی نیست. معمولاً در بُعد محتوای جدول مشخصات آزمون‌های تکوینی تنها یک موضوع واحد و در بُعد هدف آن‌ها فقط چند هدف نوشته می‌شود.

نمونه‌ای از جدول مشخصات یک آزمون تکوینی 10 سؤالی، با 5 هدف آموزشی

بعد هدف	بُعد محتوا	آزمون جور کردنی
سطوح یادگیری دانش دانش دانش فهمیدن کاربستن		هدف‌های یادگیری از دانش‌آموز انتظار می‌رود پس‌از مطالعه و یادگیری مطالب این درس، بتواند: 1- آزمون جورکردنی را تعریف کند. 2- انواع آزمون‌های جورکردنی را توضیح دهد. 3- محاسن و معایب آزمون‌های جورکردنی را شرح دهد. 4- با مقایسه‌ی آزمون‌های جورکردنی و آزمون‌های چندگزینه‌ای، تفاوت‌ها و شباهت‌های آن‌ها را از لحاظ کاربردی توضیح دهد. 5- برای سنجش میزان آموخته‌های دانش‌آموزان یک درس یک آزمون جور کردنی تهیه کند.		تعداد سؤال‌ها 1 2 2 2 3
			جمع:	15

---

[1] Benjamin S. Bloom

[2] cognitive domain

[3] affective domain

[4] psychomotor domain

[5] knowledge

[6] recall and recognition

[7] comprehension

[8] application

[9] analysis

[10] synthesis

[11] creativity

[12] evaluation

[13] receiving or attending

[14] responding

[15] valuing

[16] organization of values

[17] characterization

[18] perception

[19] set

[20] guided response

[21] mechanism

[22] complex overt response

[23] adaptation

[24] origination

[25] table of specifications

[26] validity